نگاهی متفاوت به آخرین ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا «چ» ماندگار خواهد شد...

به گزارش گروه سینمایی آوینی فیلم - حاتمی‎کیا از جمله کسانی است که پس از انقلاب و در شرایط بحرانی جنگ کار فیلمسازی خود را آغاز کرده است. او که به عنوان شاخص سینمای جنگ و دفاع مقدس ایران به شمار می‎آید، کسی است که در آثارش می‎توان رویکرد به جنگ قشری را که او نماینده نگاه آنهاست به وضوح دید. حاتمی‌کیا در هر برهه زمانی به‌گونه‎ای مطابق شرایط آن دوره به موضوع جنگ و نسل جنگ و پیامد‎های جنگ پرداخته است، حاتمی کیا را می‎توان به عنوان هنرمند بزرگ گلدمن یاد کرد. از دیدگاه گلدمن، هنرمند بزرگ کسی است که هم استعداد هنری ویژه‎ای دارد و  هم به میزان قابل توجهی از طبقه اجتماعی خود آگاهی دارد بنابراین آگاهی این هنرمند بزرگ در زمینه طبقه اجتماعی که به آن تعلق دارد، جهان‎بینی او را شکل می‎دهد و این جهان‎بینی در اثر هنری او آشکار می‎شود. اما فیلم‎های حاتمی‎کیا را چگونه باید دید و نقد کرد؟ به طور کلی به دو صورت عمده می‎توان به نقد و ارزیابی فیلم‎ها پرداخت. شکل اول نقد از دیدگاه درون‎نگر و شکل دوم، نقد از دیدگاه برون‎نگر است. در دیدگاه برون‎نگر که به عبارت بهتر همان دیدگاه جامعه‎شناختی است، به رابطه فیلم با جامعه توجه و سعی می‎شود تاثیرات اجتماعی در فیلم شناسایی و تبیین شود. نقد برون‎نگر از این نظر به جامعه‎شناسی سینما کمک می‎کند که نشان می‎دهد چگونه فیلم‎ها به عنوان مجموعه‎ای از اطلاعات، قادرند ویژگی‎ها و خصوصیات جامعه معاصر خود را بازتاب دهند.۱ این نوشتار با تاکید بر رویکرد دوم یعنی رویکرد جامعه‌شناسانه، فیلم اخیر حاتمی‌کیا را مورد بازبینی قرار می‎دهد. «چ» با روایت دو روز زندگی دکتر چمران، در واقع شرایط امروز جامعه ایران را بازتاب می‎دهد و از جنگ در برابر صلح، از مقاومت و از تسلیم نشدن حرف می‎زند. «چ» بسیاری از ارزش‎ها و اعتقادات ما را که در جامعه کنونی کمرنگ شده‎اند، رنگی دوباره می‎بخشد. این فیلم با مروری بر خاطرات برهه‎ای از جنگ آموزه‎هایی را از گذشته‎ درخشان مردمان ایران زمین برای نسل جدید و حتی همان نسل جنگ بازگو می‎کند، ارزش‎های به فراموشی سپرده را زنده می‎کند و با زنده کردن تاریخ، مخاطب را به سوی عبرت گرفتن از گذشته فرامی‎خواند. فعتبروا یا اولی الابصار را در قاب سینما به زیبایی بازگو می‎کند، تاکید می‎ورزد بر اینکه صلح در برخی شرایط جوابگو نیست و راه‎حل را مقاومت سرسختانه عنوان می‎کند،  پس باید سرسختانه مقاومت کرد و در نهایت حاتمی‎کیا در قالب داستان چمران، شیرینی این مقاومت را به کام مخاطب می‎نشاند، طعم شیرینی که بسیار لذت‎بخش‎تر از صلح است. چمران تضادها و اختلاف‎های درونی را با تدبیر حل شده می‎داند، بارزترین ویژگی شخصیت دکتر چمران به عنوان قهرمان اصلی یا به عبارتی پروتاگونیست داستان در فیلم حاتمی‎کیا صبر او است، صبری که از ایمان عمیق او سرچشمه می‎گیرد و آرامش را بر قلب مخاطب می‎نشاند. چمران در این قاب‎بندی‎ها شخصیت خارق‎العاده‎ و ماورایی ندارد، او انسانی معمولی است اما تمایز او بر ایمان قلبی‎اش استوار است، الابذکرالله تطمئن‎القلوب در شخصیت‎پردازی چمران موج می‎زند و همین است که او را از دیگر افراد عادی متمایز می‎کند. حاتمی‌کیا در خلق قهرمان و ضدقهرمان افراطی عمل نمی‎کند، این موضوع را در عین اینکه می‎توان حسن این فیلم دانست، می‎توان به آن منتقد نیز شد چون چمران بیش‎ از حد انسان معمولی دانسته شده و شاید بتوان گفت کار قابل توجهی انجام نمی‎دهد، تنها شجاعت و صبر او است که او را در مراحل مختلف به سمت دعوت به صلح و پس از آن مقاومت پیش می‎برد. از سوی دیگر در نگاهی کلی به وقایع پاوه، حاتمی‌کیا با انتخاب و برش از این مقطع زندگی دکتر چمران، گفتمان‌های مختلفی را پیش روی مخاطب رمزگشایی می‎کند؛ گفتمان دولت، گفتمان ضدانقلاب، گفتمان افراطی و تندرو و گفتمان رهبری که در نهایت گفتمان رهبری را پیروز معرفی می‎کند، این گفتمان‎ها به نوعی با رویکردی متفاوت‎تر در شرایط امروز ایران نیز مصداق دارد. فیلمساز با معرفی این گفتمان‎ها اشاراتی به وضعیت امروز گروه‎های فکری مختلف در جامعه ایران می‎کند و در انتها گفتمان رهبری را موفق اعلام می‎دارد. در نهایت فیلم «چ» را می‎توان در زمره فیلم‎های خوش‎ساخت و ماندگار ابراهیم حاتمی‌کیا دانست، فیلمی که از لحاظ فیلمنامه، فیلمبرداری، انتخاب و بازی خوب بازیگران، دیالوگ‎های پرمغز و تاثیرگذار و میزانسن طبیعی و دلنشین آن در میان فیلم‎های سرد و ناامید سینمای امروز ایران خوش می‎درخشد و نوید پیروزی را به مخاطب خود هدیه می‎دهد و چه زیبا می‎گوید «چمران» که تا صدای اذان از گلدسته‎ها بلند است، ناامیدی گناهی کبیره است.
پی‌نوشت
۱- راودراد، اعظم (1391) جامعه‌شناسی سینما و سینمای ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
فاطمه موسوی